Urushi-lakwerk en horlogerie; Samenwerking die zich richt op de toekomst
(Een mooi gesprek tussen Robert Campbell en Isshu Tamura)

Seiko lanceerde de Presage-collectie in 2011. Presage horloges dragen niet alleen de trotse traditie van meer dan een eeuw horlogemakerij van Seiko in zich, maar delen ook een unieke Japanse esthetiek met de wereld.

Seiko Presage etaleert het opmerkelijke vakmanschap en de vaardigheden van het beste dat 'Made in Japan’ voortbrengt. Waarbij diverse traditionele Japanse ambachtelijke technieken in de wijzerplaten worden geïntegreerd. Geïnspireerd door de ambitie om het fenomeen polshorloge naar een hoger cultureel niveau te tillen, en om deze prachtige tradities voor de toekomst te behouden, benadrukken de horloges de uitmuntende vaardigheden van Japanse ambachtslieden. Met als doel dat het vakmanschap van de Japanse horlogemaker en traditionele Japanse ambachten, die door de eeuwen heen een centrale rol hebben gespeeld in het dagelijks leven van mensen, in de toekomst een essentiële rol kan blijven spelen.

Een goed voorbeeld is de urushi-lak wijzerplaat. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een baanbrekende techniek die het metaal en de lak rechtstreeks met elkaar verbindt. Het resultaat is een horloge dat de schitterende kleuren en elegantie van verfijnd lakwerk prachtig tot hun recht laat komen.

Wat betekent het om de technieken die in een ambachtelijke traditie zijn ontwikkeld, toe te passen op een modern precisiehorloge? Om deze vraag te beantwoorden, en om de overeenkomsten tussen horlogemakerij en traditionele ambachten te onderzoeken, bezochten we Kanazawa. Deze stad in de prefectuur Ishikawa is vermaard om zijn traditionele lakwerk. In dit gesprek praat de Amerikaanse wetenschapper Robert Campbell met lakwerk-kunstenaar Isshu Tamura. Campbell is een kenner op het gebied van Japanse literatuur met ruime ervaring in traditionele ambachten. Ze bespreken wat lakwerk zo aantrekkelijk maakt en het grote belang van het doorgeven van de traditionele Japanse cultuur aan toekomstige generaties.

Lakwerk: Een levende kunstvorm ontstaan uit het Japanse klimaat en landschap

―― Allereerst willen we jullie beiden bedanken voor jullie komst, nota bene midden in een sneeuwstorm, naar het Kanazawa 21st Century Museum of Contemporary Art. Robert Campbell, je hebt in de loop der jaren voorbeelden van prachtig lakwerk uit het hele land gezien. Wat vind je van Japans lakwerk en de daarbij gebruikte technieken?

Robert Campbell：Urushi-lak verschilt van de meeste andere coatings, die zodra ze zijn aangebracht eigenlijk al beginnen te verouderen. Urushi heeft juist conserverende eigenschappen die corrosie en degeneratie helpen voorkomen. Dat is dus een opmerkelijk aspect. Een ander aspect dat natuurlijke lak aantrekkelijk maakt, is de wijze waarop het in de loop van de tijd verandert.

Ik heb thuis lakschalen en -dienbladen die ik regelmatig gebruik in mijn dagelijks leven. En ze veranderen meer naarmate je ze vaker gebruikt. Door de jaren heen lijken de kleuren helderder te zijn geworden en hebben de stukken nu meer glans dan toen ik ze kocht. Het voelt alsof je deze stukken verzorgt, bijna alsof het levende wezens zijn. In die zin denk ik dat tijd een van de belangrijke ingrediënten is voor het maken van een lakwerk object.

Isshu Tamura：Dat is een prachtige manier om ernaar te kijken. Natuurlijke lak is gevoelig voor hoge temperaturen, dus het kan niet in de vaatwasser. Maar het is iets dat je jarenlang kunt gebruiken en koesteren, zonder dat het speciale zorg nodig heeft. Lak wordt zelfs gemaakt met het idee dat het lang gebruikt zal worden. En mensen krijgen vaak een oprechte genegenheid voor en affiniteit met stukken waarmee ze zo lang hebben geleefd.

Campbell：Tamura-san heeft vandaag een aantal prachtige stukken met maki-e versieringen meegebracht. Toen ik ze zag, was ik meteen onder de indruk van de prachtige kleuren, die zo uniek zijn voor lakwerk. De maki-e versiering bevat talrijke kleuren – wit, blauw, paars en rood – maar als je het stuk onder een iets andere hoek houdt, glinstert het met gouden kleuren zoals lamé.

Tamura：Het wit dat in maki-e wordt gebruikt, is afkomstig van kwarteleitjes. Kwarteleitjes hebben een gevlekt patroon, dus de eerste stap is om dat voorzichtig te verwijderen. Vervolgens breek je de schalen in kleine stukjes en breng je de fragmenten aan als een mozaïek. Daaroverheen worden lagen lak aangebracht. Maar als je het daarbij laat, kan de lak gaan corroderen zodra de glans verdwijnt.Daarom gebruik je een harde kwast van paardenhaar en houtskoolpoeder om de afwerking een zachte glans te geven.

―― Urushi-lak is al duizenden jaren een integraal onderdeel van het leven van de Japanners. Het werd voor het eerst gebruikt in de Jomon-periode, als coating voor persoonlijke sieraden en gebruiksvoorwerpen. Wat maakt de lak zo aantrekkelijk?

Campbell：Het eerste wat me te binnen schiet, is de veelzijdigheid en de vele toepassingen ervan: als natuurlijk coatingmiddel, pigment en kleefstof. De lakboom bevat giftige stoffen die huiduitslag en ontstekingen kunnen veroorzaken, maar desondanks wordt lak door de geschiedenis heen in allerlei situaties gebruikt, niet alleen voor het maken van kommen en ander gebruiksgerei, maar ook voor boeddhistische sculpturen.

Lakwerk was ook populair voor de inrō medicijnkistjes die tegenwoordig bekend zijn uit historische dramaseries; en voor juwelendoosjes waarin kostbaarheden en belangrijke erfstukken werden bewaard. Ik kan me voorstellen dat dit te maken had met het lage gewicht van lakwerk?

Tamura：Precies. Lakwerk-objecten die zijn gemaakt met de kanshitsu-techniek, waarbij de kern is gemaakt van hennepdoek, zijn extreem licht. Dit maakt lak een ideaal materiaal voor het vervaardigen van voorwerpen die zelfs in noodsituaties - zoals een aardbeving, brand of andere natuurramp - kunnen worden meegenomen. Lak heeft ook antiseptische en conserverende eigenschappen, die beschermen tegen bacteriën en schimmels. Dit zou een groot voordeel zijn geweest bij de langdurige opslag van juwelen en andere kostbare voorwerpen die gedurende vele jaren veilig bewaard moesten worden.In Japan bestaat een diepgewortelde traditie om kostbare zaken te willen bewaren en door te geven aan toekomstige generaties. Ik denk dat de rol van lak bij het door de eeuwen heen in stand houden van die traditie zo groot is vanwege de aantrekkelijke eigenschappen van het materiaal.

Campbell：Sinds de aardbeving die op nieuwjaarsdag 2024 het schiereiland Noto trof, ben ik meerdere keren naar Wajima gereisd, dat ook bekend staat als het centrum van Wajima-nuri lakwerk. Ik heb het geluk gehad om met enkele ambachtslieden en andere leden van de gemeenschap daar te kunnen spreken. Deze ervaring heeft me echt doen beseffen hoe kwetsbaar kwetsbaar Japan sinds mensenheugenis is voor natuurrampen. Tegelijkertijd heeft het land een rijke cultuur die is gebaseerd op de veronderstelling dat natuurrampen een integraal onderdeel van het leven zijn. Mijn ervaringen sinds de aardbeving hebben die waarheid echt bij me ingeprent.

Als je bijvoorbeeld een ambachtsman bent die lakwerk maakt, kun je je stukken overal maken, zolang je maar de hennep en bamboe hebt om het frame te maken. En natuurlijk de lak zelf die als coating wordt gebruikt. Op het schiereiland Noto hebben veel ambachtslieden, wier werkplaatsen beschadigd waren na de aardbeving, hun werk voortgezet door kanshitsu-lakwerk te maken. Door met hen te praten, bevestigde ik mijn idee dat lakwerk een kunstvorm is die zich echt kan aanpassen aan de voortdurend veranderende omstandigheden in de samenleving.

Het lijkt een beetje op kintsugi, waarbij gebroken aardewerk wordt gerepareerd met lak en goud. Dit is nog een voorbeeld van hoe lakwerk zowel een duurzame als hoogwaardige kunstvorm is. Het is prachtig en het leent zich uitstekend voor recycling en hergebruik.

Tamura：Ik woon zelf in de prefectuur Ishikawa en ook mijn buurt heeft schade opgelopen door de aardbeving. Het afgelopen jaar heb ik allerlei activiteiten gezien om dingen te repareren en te herstellen, in alle aspecten van het leven. Door dit proces te zien, ben ik me gaan realiseren dat dit al eeuwenlang steeds weer gebeurt. Niet alleen in de Hokuriku-regio waar we nu zijn, maar in het hele land.Lakwerk is een kunstvorm die al eeuwenlang heeft kunnen stand houden door deze herhaalde cyclus van vernietiging en wedergeboorte.

Hoe traditionele ambachten typisch Japanse waarden uitdrukken

―― Tamura-san, u volgt al meer dan 50 jaar uw pad als ambachtsman in lakwerk en u maakt nog steeds objecten. Toen u werd benaderd om mee te werken aan de Seiko Presage, was u naar ik begrijp nogal verrast door het idee om lakwerk in een horloge te verwerken.

Tamura：In eerste instantie wist ik niet eens dat zoiets mogelijk was! Maar ik vond het ook een geweldig idee. Toen het echter op het maken van het product aankwam, had ik met sommige onderdelen echt moeite, omdat het tot op een honderdste millimeter nauwkeurig moest zijn.

Fundamenteel gezien zijn de twee ambachten erg verschillend. Bij het maken van een mechanisch horloge moeten afwijkingen en fouten worden gecontroleerd in eenheden die kleiner zijn dan micrometers. Bij lakwerk is elk stuk uniek en wordt yuragi (fluctuatie) beschouwd als een essentieel onderdeel van wat het zijn karakter en diepgang geeft. Bij het ontwerpen van het horloge was het een belangrijk doel om bewust een deel van het kenmerkende yuragi-karakter van lakwerk in het ontwerp op te nemen. Daarbij was het een uitdaging om de juiste balans te vinden en een product te creëren dat de precisie en functionaliteit van het horloge niet in de weg stond.

Campbell：Ik weet dat teams van ambachtslieden betrokken zijn bij het maken van de horloges in de Seiko Presage-serie, en dat het een extreem nauwgezet proces is. Je moet de lak aanbrengen, deze polijsten, vervolgens nog een laag aanbrengen. En dit proces keer op keer herhalen. Ik denk dat het creëren van deze horloges echt een opmerkelijke prestatie is, die mogelijk is gemaakt door de technieken en het harde werk van zéér bekwame ambachtslieden. Bij dit horloge wordt de lak rechtstreeks op een metalen wijzerplaat aangebracht. Ik denk niet dat ik ooit eerder heb gehoord dat er een laklaag rechtstreeks op metaal wordt aangebracht.

Tamura：Vanwege het karakter van metalen dringt lak niet goed door in het oppervlak. Dus als je het op natuurlijke wijze laat drogen, zal de lak gemakkelijk afbladderen. Dat gezegd hebbende, het aanbrengen van lak op metaal is niet ongewoon. Het wordt zelfs al eeuwenlang gebruikt op Kabuto (samoerai helm) en theeketels om roest te voorkomen.

Bij het bewerken van metaal gebruiken we een techniek die yakitsuke wordt genoemd, waarbij lak bij hoge temperaturen wordt gehard. Je filtert het sap uit de lakboom om pure ki-urushi te verkrijgen en brengt dat aan op het metaal. Je onderwerpt de lak aan een warmtebehandeling bij hoge temperatuur en schuurt het vervolgens met polijstkool. Je voegt een laag zwarte lak toe en polijst opnieuw. Dit proces wordt herhaald. Voor het horloge hebben we het proces van het aanbrengen van een grondlaag en polijsten ongeveer drie keer herhaald om de wijzerplaat de juiste dikte te geven.

Campbell：Duidelijk. Het is ongetwijfeld dankzij al dat nauwgezette, harde werken dat de complexe kleuren zo subtiel veranderen als de hoek van lichtinval zich wijzigt. Het is echt fascinerend. Ik heb onderzoek gedaan naar traditionele Japanse kleuren en de namen ervan. En voor mij is een van de kenmerken van kleuren in dit land dat ze niet beperkt zijn tot heldere tinten, maar ook donkerdere, subtielere tinten met een vleugje bitterheid omvatten. Misschien vind je dat ik er te veel achter zoek, maar soms lijkt het me dat een deel van de achtergrond van deze complexe tinten, en de cultuur die ze heeft voortgebracht, te maken heeft met het Japanse spirituele gevoel.

Campbell：In het Japans bestaat bijvoorbeeld de term kuraku, die verwijst naar een waardensysteem waarin het normaal is dat het menselijk leven zowel lijden als plezier omvat. Geluk en ongeluk worden van oudsher beschouwd als twee zaken die nauw met elkaar verbonden en onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

In contrast daarmee, ik geloof dat er in Engelstalige landen geen woord bestaat dat beide concepten tegelijkertijd omvat. Waardoor we meestal spreken van 'lijden en plezier’; een ook wel 'lijden of plezier'. Dit is een interessant verschil. Ik heb soms het gevoel dat dit terug te zien is in de verschillen tussen kleuren in Japanse en westerse kunst.

Tamura：Dat is een interessant inzicht.

Het is net als sneeuw. In dit deel van het land brengt de zware sneeuwval in de winter enorme schade en ontberingen met zich mee voor de mensen. We worden allemaal moe van het sneeuwruimen, elke winter opnieuw. Toch kunnen we niet anders dan dankbaar zijn voor de winterse sneeuw, wetende dat deze de rijke, vruchtbare lente brengt die erop volgt. Ik denk dat je gelijk hebt: het concept van pijn en plezier, lijden en genot als zijnde nauw met elkaar verbonden, is diep geworteld in het Japanse waardensysteem en heeft waarschijnlijk ook invloed op de traditionele kunst en ambachten.

Ervoor zorgen dat traditioneel lakwerk ook in de toekomst blijft bestaan

―― Urushi-lakwerk is een kunstvorm die al eeuwenlang een belangrijke plaats inneemt in het leven van mensen. Wat is volgens jullie noodzakelijk om ervoor te zorgen dat deze cultuur wordt doorgegeven aan toekomstige generaties?

Tamura：Ik denk dat het antwoord niet verrassend is, aangezien het een probleem is waarmee veel traditionele kunstvormen en ambachten in Japan te maken hebben: de toenemende leeftijd van de mensen die zich met deze kunstvormen bezighouden en het tekort aan mensen van de volgende generatie die bereid of in staat zijn om het stokje over te nemen.

Bovendien gaat de technologische vooruitgang de laatste jaren razendsnel. Voordat we gaan nadenken over de vraag of sommige van deze technologieën kunnen worden toegepast op lakwerk, is het volgens mij belangrijk om eerst deze voorbeelden van geavanceerde technologie te bestuderen. Persoonlijk heb ik gemerkt dat het leren over onderwerpen buiten mijn eigen vakgebied, zoals 3D-printers en AI, mij inspireert om nieuwe dingen te proberen.

Door traditionele kunst en ambachten nieuw leven in te blazen, kunnen volgens mij de reikwijdte en horizon van tradities worden verbreed. En kunnen ze relevanter worden gemaakt. Het idee om lakwerk te verwerken in een uiterst nauwkeurig horloge is een goed voorbeeld hiervan, en zal er zeker toe bijdragen dat meer mensen geïnteresseerd raken in traditioneel lakwerk.

Campbell：Soms kunnen mensen erg beschermend worden ten opzichte van tradities en zich afsluiten voor invloeden van buitenaf. In plaats van je op deze manier af te sluiten, denk ik dat het slim is om nieuwe ideeën en verschillende culturen te integreren in de traditie. Dit kan een kunstvorm juist meer glans en verfijning geven. Tegelijkertijd kom je altijd muren en barrières tegen als je iets nieuws wilt maken. Ik kan me voorstellen dat het voor ambachtslieden moeilijk is om dit te overwinnen.

Tamura：Dat klopt. Maar mijn mening is dat de Japanse cultuur zich juist heeft ontwikkeld door elementen uit culturen van het vasteland te integreren. En in die zin is het niet meer dan logisch dat we ook in de komende jaren verschillende elementen zullen moeten opnemen. Bovendien kan samenwerken met mensen uit een ander vakgebied heel erg leuk zijn. Zoals het geval was bij de samenwerking met de mensen van Seiko om dit horloge te maken.

Campbell：Dat is een prachtige manier om ernaar te kijken. En ik denk dat het aansluit bij de waarden van kuraku, die ik eerder noemde. Zelfs iets dat op het eerste gezicht moeilijk lijkt, kan positieve resultaten opleveren die je nooit had verwacht. Ik denk dat mensen zoals jij daar een lichtend voorbeeld van zijn. Je blijft niet alleen de traditionele kunsten beschermen, maar je bent ook niet bang om nieuwe uitdagingen aan te gaan en het potentieel te laten zien van nieuwe vormen die met de nieuwste technologieën kunnen worden gecreëerd. Ik ben er zeker van dat dit een inspiratiebron zal zijn voor de volgende generaties met een goed oog voor de innovatieve mogelijkheden in de toekomst.

Ik hoop dat deze nieuwe toevoeging aan de Seiko Presage-serie zoveel mogelijk mensen zal bereiken en dat het zal bijdragen aan het verbreden van de mogelijkheden voor traditionele ambachtelijke kunsten. Met dit horloge kunnen gebruikers de natuurlijke en complexe kleuren van lak overal mee naartoe nemen en ervan genieten. Ik kan me bijvoorbeeld voorstellen dat ik in de shinkansen zit, kijkend naar het landschap buiten dat weerspiegeld wordt in de wijzerplaat, en genietend van de veranderende expressies van de lak.

Terugkijkend op het gesprek

Dit gesprek benadrukte de diepe overeenkomsten tussen de kenmerken van lakwerk, dat naarmate het langer wordt gebruikt een unieke textuur en karakter krijgt, en een fijn polshorloge dat symbool staat voor tijdloos genieten.

Het gaat niet alleen om het bezit van een object, maar ook om een speciale vorm van genegenheid. Een gevoel dat voortkomt uit de waardering van de schoonheid van de materialen door een object jarenlang te gebruiken. Deze gevoelens, en de wens om de geschiedenis en ideeën die in een object vervat zijn door te geven, zijn zowel eigen aan traditioneel vakmanschap als aan Seiko's trotse traditie van horlogemakerij. Seiko zal zich blijven inzetten om het ambacht en de cultuur van de horlogemakerij om te vormen tot een tijdloze kunst die generaties lang voortleeft.

Auteur: Sayaka Fujima
Fotografie: Naohiro Kobayashi
Redactie: Huuuu inc.
Met dank aan: 21st Century Museum of Contemporary Art, Kanazawa.