Een gesprek over de toekomst van traditionele ambachten en moderne horloges, in de bakermat van de oudste Japanse porseleintraditie. Bijvoorbeeld over glans die ontstaat door gebruik en de invloed van tijd.
Robert Campbell ontmoet Hiroyuki Hashiguchi.

Seiko lanceerde de Presage-collectie in 2011. Presage horloges dragen niet alleen de trotse traditie van meer dan een eeuw horlogemakerij van Seiko in zich, maar delen ook een unieke Japanse esthetiek met de wereld.

Seiko Presage etaleert het opmerkelijke vakmanschap en de vaardigheden van het beste dat 'Made in Japan’ voortbrengt. Waarbij diverse traditionele Japanse ambachtelijke technieken in de wijzerplaten worden geïntegreerd. Geïnspireerd door de ambitie om het fenomeen polshorloge naar een hoger cultureel niveau te tillen, en om deze prachtige tradities voor de toekomst te behouden, benadrukken de horloges de uitmuntende vaardigheden van Japanse ambachtslieden. Met als doel dat het vakmanschap van de Japanse horlogemaker en traditionele Japanse ambachten, die door de eeuwen heen een centrale rol hebben gespeeld in het dagelijks leven van mensen, in de toekomst een essentiële rol kan blijven spelen.

IDit gesprek gaat over de achtergronden van Presage-modellen met een Arita-porselein wijzerplaat. In Arita werd het eerste Japanse porselein ontwikkeld. Een bijzondere geschiedenis die meer dan 400 jaar teruggaat.

Wederom is Robert Campbell onze gast, de in Japan zeer bekende Amerikaanse wetenschapper op het gebied van Japanse literatuur. Campbell-san bezocht Shin-gama, een meer dan 190 jaar geleden opgerichte oven in het kleine stadje Arita, in de prefectuur Saga. Ook hier onderzoeken we de overeenkomsten tussen horlogemakerij en traditionele ambachten. Campbell sprak - onder andere - daarover met Hiroyuki Hashiguchi, een gecertificeerd meester in traditionele ambachten, die een leidende rol speelde bij de ontwikkeling van het Arita-porselein voor de Seiko Presage. Hun gesprek ging bijvoorbeeld over de overeenkomsten tussen Arita-porselein en horlogemakerij; en het belang van het behoud van de waarden die deze ambachten aan het leven van mensen toevoegen. En over de vraag, hoe zorgen we ervoor dat deze waarden ook in de toekomst blijven bestaan?

Arita-porselein: Een geschiedenis van meer dan 400 jaar

―― Misschien mag ik beginnen met Campbell-san te vragen naar zijn visie op Arita-porselein, de oudste porseleintraditie van Japan.

Robert Campbell：Arita ligt niet ver van Nagasaki, dat lange tijd een toegangspoort voor internationale handel was, waardoor de regio al vroeg werd blootgesteld aan invloeden uit het buitenland. Arita-porselein is ontstaan uit een samensmelting van verschillende culturen en wordt al 400 jaar lang hooglijk gewaardeerd, ook door mensen in westerse landen. Ik denk dat deze kosmopolitische geschiedenis duidelijk naar voren komt in de details van Arita-porselein.

Als we bijvoorbeeld kijken naar enkele objecten van Hashiguchi-san, dan zien we dat het qua genre duidelijk serviesgoed is dat is ontworpen voor gebruik in een Japanse context. Maar bepaalde aspecten van het ontwerp, zoals de voet van dit exemplaar hier, geven de creaties een enigszins 'westers' tintje. Ik denk dat dit soort fusie het Arita-porselein zo bijzonder maakt. Ik vind het zeer aantrekkelijk; het is bijna alsof deze stukken de cultuur van de Japanse archipel in geconcentreerde vorm bevatten.

Hiroyuki Hashiguchi：Het doet me goed dat te horen. Ik probeer altijd mijn objecten een gevoel van elegantie te laten uitstralen. De uitdaging is om producten te maken die een strakke, verfijnde uitstraling hebben en tegelijkertijd de krachtige aanwezigheid oproepen die zo kenmerkend is voor traditionele ambachten. Ik ben altijd op zoek naar de juiste balans en breng bij elke stap in het creatieve proces kleine aanpassingen aan. Niet alleen in de vorm van het stuk, maar ook in de mix van de klei die de basiskleur bepaalt, het bakken en het schilderen van de decoratieve motieven.

Campbell：De decoratieve e-tsuke schilderingen maken zeker deel uit van wat Arita-porselein zo aantrekkelijk maakt. Ik moet bekennen dat ik de indruk had dat Arita-porselein een stijl was met veel heldere, kleurrijke ontwerpen. Maar tijdens dit bezoek ben ik onder de indruk geraakt van veel objecten met vrij ingetogen, subtiele ontwerpen die gebaseerd zijn op motieven uit de natuur.

Hashiguchi：Ik houd ervan om motieven te tekenen die zijn gebaseerd op natuurlijke planten en bloemen. In wezen wordt Arita-porselein gemaakt van steen en water, gedroogd door de wind, en afgewerkt door vuur. Het is een ambacht dat echt dicht bij de natuur staat. Zoals de eigenaar van onze oven graag zegt, ‘Arita-porselein wordt gecreëerd door het universum’.Om die reden passen motieven die zijn gebaseerd op planten en bloemen zoals ze in de natuur voorkomen, goed bij de kenmerken van Arita-porselein.

Campbell：Het is echt een ambacht met een zeer breed scala aan uitdrukkingsmogelijkheden. Door subtiele veranderingen aan te brengen in de samenstelling van de klei, de vormgeving en de decoratieve beschildering aan het einde, lijkt het alsof er bijna geen enkel type object is dat je niet kunt maken.

Hashiguchi：Dat klopt. Door deel te nemen aan dit project voor de Seiko Presage, ben ik me gaan realiseren hoe divers Arita-porselein kan zijn. De kleurrijke patronen van Arita-porselein maakten het in het verleden erg populair bij de Europese aristocratie. Maar tegelijkertijd is het altijd gebruikt als volksambacht in het dagelijks leven van gewone mensen – dit is een ander aspect van Arita-porselein dat gedurende zijn lange geschiedenis onveranderd is gebleven. Als iemand die zich bezighoudt met het maken van de producten, vind ik het geweldig dat Arita-porselein nog steeds door mensen in hun dagelijks leven wordt gebruikt en gekoesterd. In die zin sprak het idee om het te verwerken in een horloge, iets wat mensen elke dag dragen en gebruiken, mij dan ook erg aan.

―― Ik begrijp dat de Shin-gama-oven aanvankelijk sceptisch stond tegenover het idee om samen met Seiko een Arita-porselein model te ontwikkelen. Ze dachten dat het moeilijk te realiseren zou zijn. Kunt u ons iets vertellen over hoe het verder is gegaan nadat u besloot de uitdaging toch aan te gaan, zodat het horloge daadwerkelijk werd geproduceerd?

Hashiguchi：De grootste moeilijkheid die we voorzagen, was de vereiste duurzaamheid en sterkte. Voor een horloge dat mensen lang zullen gebruiken – een leven lang of langer – moet de wijzerplaat robuust en duurzaam zijn. We hadden het voorgevoel dat het erg moeilijk zou zijn om porselein te ontwikkelen dat aan die eis zou voldoen. Gelukkig ontwikkelde het Saga Ceramics Research Laboratory, dat onderzoek en ontwikkeling doet in de prefectuur, rond dezelfde tijd een nieuw soort superduurzaam porselein, dat meer dan vier keer zo sterk is als het conventionele porselein.

We voelden dat we met dit nieuwe materiaal een wijzerplaat konden maken die de nodige duurzaamheid zou hebben. Deze doorbraak heeft onze motivatie zeker een boost gegeven, denk ik.

Maar toen we eenmaal aan het project begonnen, was het toch wel een lang en moeilijk traject om het horloge daadwerkelijk te produceren. Arita-porselein wordt gebakken op 1300 graden Celsius, een hoge temperatuur, zelfs in vergelijking met ander keramiek. En porselein krimpt tijdens het bakproces. De grootste uitdaging was om een gebakken keramiek te produceren dat op zo'n dunne wijzerplaat kon worden gebruikt zonder te vervormen. In eerste instantie krulde de wijzerplaat als een bloemblad. We hebben een proces van vallen en opstaan doorlopen, waarbij we de vorm van de mal hebben aangepast en de bakmethode hebben bijgesteld, totdat we - uiteindelijk - een porselein konden produceren met de vereiste hoge precisie voor gebruik op een wijzerplaat.

Een schoonheid die zich in de loop der tijd openbaart na langdurig gebruik

―― Campbell-san, is uw eerste indruk van de Seiko Presage veranderd nu u weet hoe moeilijk het was om dit horloge te ontwikkelen?

Campbell：Ik besef nu pas ten volle hoe baanbrekend de ontwikkeling van de wijzerplaat werkelijk was. Toen ik het Arita-porselein model voor het eerst vasthield en naar de wijzerplaat keek, was het eerste woord dat in me opkwam 'numeri'. Het heeft een soort vochtige, organische, zachte helderheid. Je zou het ook warmte kunnen noemen, denk ik. Ondanks dat het eenduidig is vervaardigd, lijkt ieder exemplaar op de een of andere manier - afhankelijk van de hoek - het licht anders te vangen.

Wat zeker ook indruk op me maakte, was de zijdeachtige glans die ik door het glas heen op het oppervlak leek te zien. Ik vraag me af welke technieken er nodig waren om die kwaliteit, die zo typerend is voor Arita-porselein, op de wijzerplaat tot leven te brengen.

Hashiguchi：We hebben bijzondere aandacht besteed aan de tint wit, omdat dat het uitgangspunt is voor al het Arita-porselein. Want Arita-porselein is eigenlijk nooit puur wit. Arita is wat dat betreft een uitzondering onder de porselein producerende regio's in de wereld, omdat het keramiek op grote schaal produceert uit natuurlijk porseleinsteen. Deze steensoort, die de belangrijkste grondstof is, bevat sporen van ijzer en krijgt na het bakken een witte tint met een vleugje blauw. Daardoor heeft Arita-porselein zijn kenmerkende uiterlijk.

Campbell：Duidelijk… Wat was trouwens de tint wit die u voor dit project zocht?

Hashiguchi：We zijn begonnen met na te denken over het doel van het horloge. En besloten ons te concentreren op een tint wit die een heldere glans zou geven wanneer het horloge werd gebruikt. Bij serviesgoed bijvoorbeeld, zijn de borden en schalen pas compleet als er eten op wordt geserveerd. De ideale tint wit is een kleur die het soort eten dat je op het bord wilt serveren beter tot leven laat komen.

Hetzelfde geldt voor een horloge. We zijn begonnen door het oppervlak van de wijzerplaat als het canvas van een schilderij te zien. Vervolgens hebben we een witte tint gecreëerd die een aantrekkelijke uitstraling zou bieden bij het weergeven van de tijd. Eén van de stappen die we hebben gezet, was het aanbrengen van minieme inkepingen in de wijzerplaat, om die bijzondere glans nog duidelijker naar voren te laten komen. Dit zorgde voor veranderingen in de wijze waarop het licht een wisselwerking heeft met het oppervlak van de wijzerplaat. Het stelde ons in staat om de echte Arita-porseleinhelderheid aan de wijzerplaat mee te geven.

Ook bij dit horloge komt het effect het best tot zijn recht bij natuurlijk licht. Er zijn subtiele gradaties in de dikte van het glazuur op die kleine inkepingen, waardoor de reflectie van het licht ietsjes verandert, afhankelijk van de hoek van lichtinval. Als ambachtsman vind ik dat dit het horloge een bijzondere individualiteit geeft. Natuurlijk worden de horloges op een uniforme manier gemaakt, maar voor ons als ambachtslieden is elk exemplaar uniek. We leggen passie in het vervaardigen van elk individueel object. En ik heb altijd het gevoel dat ieder exemplaar zijn eigen unieke persoonlijkheid heeft.

Campbell：Op het eerste gezicht lijken de stukken uniform in hun schoonheid. Maar als je goed kijkt, zie je subtiele verschillen, die door de hand van de ambachtsman zijn ontstaan. En dit is juist wat traditionele ambachten zo aantrekkelijk maakt. Het is heel indrukwekkend om te beseffen dat ook deze horloges hierdoor een unieke persoonlijkheid hebben gekregen.

Overigens was ik tijdens dit bezoek verrast om te horen dat Arita-porselein wordt gebruikt in de plaatselijke basisschool, voor het serveren van de schoolmaaltijden aan de kinderen. De meeste scholen gebruiken borden van aluminium of plastic. Maar het serveren van voedsel op porselein maakt echt een verschil voor de eetbeleving. Het gewicht dat je in je hand voelt, de textuur, die lichte druk, dat als je het op de grond laat vallen het misschien wel breekt. Ik ben er zeker van dat deze fysieke sensaties helpen om een gevoel van respect voor het belang van maaltijden bij te brengen. En dat ze een belangrijke rol spelen bij het leren van respect krijgen voor voedsel en dieet.

Hashiguchi：Tegenwoordig is er een tendens om complete maaltijden op één bord te serveren, omwille van de efficiëntie. Maar wat we mensen willen meegeven met servies van Arita-porselein is juist het tegenovergestelde: we willen een gevoel van rijkdom geven aan de ervaring van het bewust genieten van een maaltijd. Dat kan betekenen dat je, wanneer je bijvoorbeeld een porseleinen bord ziet, geïnspireerd raakt om er een omelet op te serveren en dat je de tijd neemt om te genieten van de kleuren en de aantrekkingskracht op de zintuigen van het eten dat op het bord wordt geserveerd.

Campbell：Als je het zo bekijkt, dan speelt Arita-porselein ook een belangrijke rol in het doorgeven van de culinaire cultuur. En dit heeft ook raakvlakken met het maken van horloges. Ik draag elke dag een horloge en ik merk dat het kijken naar de tijd op mijn telefoon héél anders voelt dan het kijken naar mijn horloge. Het heeft een ander ‘gewicht’, zeg maar.

Een telefoon is absoluut handig. Maar een telefoon toont me de tijd alleen als oppervlakkige informatie. Als ik naar een analoog horloge kijk, dan zie ik de tijd weergegeven door wijzers die door een fysieke ruimte bewegen. De wijzerplaat laat me écht zien hoeveel tijd er nog over is tot mijn volgende afspraak. Het geeft je een onmiskenbaar gevoel van het verstrijken van de tijd. En het idee om het concept van tijd op een fysieke manier te benaderen, is volgens mij een ander essentieel punt van deze samenwerking.

Tijd is een concept dat mensen aanzet tot actie, en dat mensen samenbrengt. Seiko zegt dat horloges een horologische cultuur creëren. De gemeenschappelijke kenmerken tussen horloges en Arita-porselein herinneren ons aan het belang van deze samenwerking.

Hashiguchi：Ik ben iemand die zich bezighoudt met het maken van ambachtelijke producten. En ik geloof dat er een soort schoonheid bestaat die alleen kan worden ontdekt door er tijd en energie in te steken. Niets zou me gelukkiger maken dan dat mensen die schoonheid zelf fysiek ervaren terwijl ze het eindproduct gebruiken.

Innovatie en traditie: ervoor zorgen dat Arita-porselein ook in de toekomst blijft bestaan

―― Arita-porselein is een industrie waarbij veel verschillende ambachtslieden betrokken zijn, van degenen die de traditionele gosu-verf maken tot de mensen die het porselein vormen en afwerken. Ik zou jullie willen vragen wat er moet gebeuren om deze ambachtslieden te beschermen en een nieuwe generatie voor de toekomst op te leiden.

Hashiguchi：Net als andere traditionele ambachten worden ook wij geconfronteerd met de uitdagingen van een steeds ouder wordende populatie ambachtslieden; en een afname van het aantal jonge ambachtslieden dat zich bij de sector aansluit. Bovendien krimpt de markt elk jaar. Om het ambacht nieuw leven in te blazen, denk ik dat we de eerste plaats producten moeten blijven maken die gebruikt worden. Het eerder genoemde schoolmaaltijdenproject is daar een goed voorbeeld van. Door nog harder te werken aan het maken van objecten die trouw zijn aan de Arita-traditie. Dat wil zeggen, zoveel mogelijk gebruiken in het dagelijks leven. Daarnaast dienen we de aantrekkingskracht ervan aan de jongere generatie te blijven overbrengen. Zo kunnen we deze tradities volgens mij helpen beschermen en in de toekomst in stand houden.

Campbell：Ook vanuit het oogpunt van de ontwikkeling en bevordering van de industrie als geheel, denk ik dat het belangrijk is om een omgeving te blijven creëren waarin baanbrekende nieuwe technologieën kunnen worden ontwikkeld. Zoals het superduurzame porselein dat in dit horloge wordt gebruikt. Toen ik het Saga Ceramics Research Laboratory bezocht, was ik onder de indruk van de manier waarop het fungeert als een plek waar de verschillende spelers in de Arita-keramiekindustrie samen kunnen komen. Om onderzoek te doen en om prototypes te testen. Het is een plek die daadwerkelijk inspireert tot het uitproberen van nieuwe technologieën.

Er waren opstellingen die de ontwikkeling van het model met behulp van 3D-CAD lieten zien; en NC-snijmachines en objecten van aangesloten kunstenaars. Er worden nieuwe experimenten uitgevoerd om Arita-porselein een nieuwe identiteit te geven, waarbij de bestaande tradities en technologieën gebruikt blijven worden. Ik vind het geweldig hoe het centrum de motivatie van de mensen die zich bezighouden met het maken van porselein helpt te vergroten.

Hashiguchi：Om de dynamiek van de industrie te stimuleren, denk ik dat we het momentum voor nieuwe ambachtelijke technieken - die de industrie naar de toekomst leiden - moeten versterken. In mijn ogen was dat misschien wel de grootste verandering die we tijdens de samenwerking met Seiko Presage hebben gezien: dat gevoel van momentum. Mensen hebben de ervaring opgedaan dat ze een moeilijke uitdaging zijn aangegaan en daarin zijn geslaagd. Het feit dat het project brede erkenning en lof heeft gekregen, heeft de motivatie van mensen in de hele industrie absoluut een boost gegeven.

Voor mij persoonlijk geldt dat dit project me ertoe heeft aangezet om nieuwe uitdagingen aan te gaan. Ik heb voornamelijk gewerkt aan het produceren van stukken voor ‘alledaags’ serviesgoed. Maar nu ben ik ook geïnteresseerd in het uitproberen van mijn vaardigheden bij het maken van een veeleisender kunstwerk. Ik wil dat dit een sector wordt waarin ambachtslieden trots kunnen zijn op hun werk. En waarin die trots en kwaliteit nog verder kunnen worden versterkt. Wat dit Presage Arita-porselein model betreft, als iemand die zich bezighoudt met beschilderde decoraties, is het mijn droom om ooit een schilderij op een wijzerplaat te maken.

Campbell：Dat is een mooie ambitie. Tijdens dit bezoek heb ik allerlei soorten Arita-porselein gezien en ik heb een enorm potentieel voor de toekomst gevoeld in het momentum dat voortkwam uit kruisbestuiving: de wijze waarop één innovatie, voortkomend uit een nieuw soort technologie binnen een traditioneel ambacht, vervolgens leidt tot verdere innovaties.

Net zoals de uitvinding van een nieuw type superduurzaam porselein de kans bood voor de Seiko Presage, ben ik ervan overtuigd dat de innovatie die begon met deze kleine wijzerplaat, zal leiden tot grote stappen naar de volgende fase in de toekomst. Terwijl ik vandaag met Hashiguchi-san sprak, kreeg ik het gevoel dat de toekomst voor Arita-porselein net zo rooskleurig is als het verleden, en ik verheug me nu al op de toekomstige ontwikkelingen.

Terugblik op het gesprek

Met een geschiedenis die 400 jaar teruggaat en het intensieve contact met de wereld buiten Japan, blijft Arita-porselein nieuwe uitdagingen aangaan. Deze kenmerken zijn ook van toepassing op de horlogemakerij. En tijdens dit gesprek voelde ik de onvermijdelijkheid van de ontmoeting tussen beide in de Seiko Presage.

In de heldere, glinsterende uitstraling van de Arita-porseleinen wijzerplaat zie ik de rijke accumulatie van tijd die zich door de eeuwen heen heeft opgebouwd. Het dragen van deze trotse traditie als polshorloge betekent dat je ervoor kiest deel uit te maken van de horlogecultuur.

Auteur: Kaoruko Seya
Fotografie: Shiori Banjo
Redactie: Huuuu inc.