Wyroby z laki Urushi i zegarmistrzostwo; Współpraca, która ewoluuje ku przyszłości
(rozmowa Roberta Campbella z Isshu Tamura)

Firma Seiko wprowadziła na rynek kolekcję Presage w 2011 roku. Zegarki z kolekcji Seiko Presage nie tylko kontynuują ponad stuletnią tradycję zegarmistrzostwa firmy Seiko, ale także prezentują światu wyjątkową japońską estetykę.

Seiko Presage to przykład niezwykłego kunsztu i umiejętności najlepszych japońskich rzemieślników, którzy do tworzenia tarcz wykorzystali tradycyjne japońskie techniki rzemieślnicze. Zainspirowane ambicją, aby uczynić z zegarka naręcznego przedmiot kultury i zachować te tradycje dla przyszłości, zegarki te podkreślają wspaniałe umiejętności japońskich rzemieślników, zapewniając w ten sposób, że umiejętności zegarmistrzowskie i tradycyjne rzemiosło, które pozostały podstawą codziennego życia ludzi w zmieniających się czasach, będą przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Jednym z nich jest tarcza z laki urushi, w której zastosowano nowatorską technikę bezpośredniego łączenia metalu i lakieru. W efekcie powstał zegarek, który wspaniale podkreśla żywe kolory i elegancję szlachetnej lakierowanej powierzchni.

Co oznacza wykorzystanie technik wypracowanych w tradycyjnej sztuce rzemieślniczej i zastosowanie ich w nowoczesnym, precyzyjnym zegarku? Aby odpowiedzieć na to pytanie i zgłębić wspólne punkty między zegarmistrzostwem a tradycyjnym rzemiosłem, odwiedziliśmy Kanazawa w prefekturze Ishikawa, słynącą z tradycyjnych wyrobów z laki. Podczas tej dyskusji Robert Campbell, amerykański badacz literatury japońskiej o bogatym doświadczeniu w dziedzinie tradycyjnego rzemiosła, rozmawia z artystą tworzącym wyroby z laki Isshu Tamurą o tym, co sprawia, że laka jest tak atrakcyjna, a także o tym, jak ważne jest, aby zadbać o przekazywanie tradycyjnej kultury japońskiej przyszłym pokoleniom.

Wyroby z laki: żywa forma sztuki zrodzona z japońskiego klimatu i krajobrazu

―― Przede wszystkim chciałbym podziękować Wam za dzisiejsze przybycie do Muzeum Sztuki Współczesnej XXI wieku w Kanazawie mimo szalejącej śnieżycy. Panie Robercie Campbell, na przestrzeni lat miał Pan okazję oglądać przykłady doskonałych wyrobów z laki z całego kraju. Co sądzi Pan o japońskich wyrobach z laki i technikach z nimi związanych?

Robert Campbell：Laka Urushi różni się od większości innych powłok, których jakość zaczyna się pogarszać zaraz po jej nałożeniu. Laka Urushi ma właściwości konserwujące, które pomagają zapobiegać korozji i niszczeniu. Jest ona zatem czymś niezwykłym. Kolejnym aspektem, który sprawia, że naturalna laka jest atrakcyjna, jest sposób, w jaki zmienia się ona z upływem czasu.

Mam w domu miski i tace z laki, których regularnie używam na co dzień. Zmieniają się one stopniowo w miarę użytkowania — na przestrzeni lat kolory stały się jaśniejsze, a przedmioty te mają teraz większy połysk niż wtedy, gdy je kupiłem.Mam wrażenie, jakbyś pielęgnował te przedmioty, niemal jak żywe istoty. W tym sensie uważam że czas jest jednym z najważniejszych składników wykorzystywanych w procesie tworzenia wyrobu z laki.

Isshu Tamura：To wspaniałe podejście. Naturalna laka jest wrażliwa na wysoką temperaturę, dlatego nie można myć wyrobów z laki w zmywarce. Niemniej jednak jest to taki wyrób, z którego można korzystać przez wiele lat i który nie wymaga specjalnej pielęgnacji. W efekcie laka powstaje z założeniem, że będzie używana przez długi czas, a ludzie często zaczynają odczuwać szczerą sympatię i przywiązanie do przedmiotów, które towarzyszą im od lat.

Campbell：Pan Tamura przywiózł dziś ze sobą kilka pięknych dzieł ozdobionych techniką maki-e. Gdy tylko je zobaczyłem, od razu zachwyciła mnie ich piękna kolorystyka, tak charakterystyczna dla wyrobów z laki. Dekoracja techniką maki-e obejmuje wiele kolorów — biały, niebieski, fioletowy i czerwony — ale gdy spojrzy się na nią pod nieco innym kątem, mieni się złotymi odcieniami niczym lamé.

Tamura：Białko używane w maki-e pochodzi ze skorupek jaj przepiórczych. Jaja przepiórcze mają plamisty wzór, dlatego pierwszą czynnością jest jego ostrożne usunięcie. Następnie rozbija się skorupki na drobne kawałki i układa się je jak mozaikę. Na wierzch nakłada się kolejne warstwy lakieru, ale jeśli na tym poprzestaniemy, lakier może skorodować, gdy tylko straci połysk. Dlatego do nadania delikatnego połysku używa się twardego pędzla z włosia z końskiego ogona oraz sproszkowanego węgla drzewnego.

— Laka urushi jest nieodłącznym elementem życia Japończyków od tysięcy lat. Po raz pierwszy zastosowano ją w okresie Jomon do pokrywania ozdób osobistych oraz naczyń. Co sprawia, że laka jest tak atrakcyjna?

Campbell：Pierwszą rzeczą, jaka przychodzi na myśl, jest jej wszechstronność i wielość zastosowań, w których można ją wykorzystać jako naturalną powłokę, pigment i klej. Drewno sumaka lakowego zawiera toksyny, które mogą powodować wysypki i stany zapalne, ale mimo to laka była od wieków wykorzystywana w najróżniejszych miejscach — nie tylko do wyrobu misek i innych naczyń, ale także do tworzenia rzeźb buddyjskich.

Laka była również popularna do pokrywania pudełek na lekarstwa inrō, znanych nam dziś z dramatów historycznych, a także pudełek na biżuterię, używanych do przechowywania skarbów i ważnych pamiątek rodzinnych. Wyobrażam sobie, że miało to związek z lekkością wyrobów z laki?

Tamura：Zgadza się. Wyroby z laki wykonane techniką kanshitsu, w której rdzeń wykonany jest z tkaniny konopnej, są niezwykle lekkie. Dzięki temu laka jest idealnym materiałem do wyrobu przedmiotów, które można zabrać ze sobą nawet w nagłych wypadkach, takich jak trzęsienie ziemi, pożar czy inna katastrofa. Laka ma również właściwości antyseptyczne i konserwujące, które chronią przed bakteriami oraz pleśnią. Było to dużą zaletą w przypadku długotrwałego przechowywania biżuterii i innych cennych przedmiotów, które wymagały wieloletniego zabezpieczenia. W Japonii istnieje głęboko zakorzeniona tradycja ochrony cennych rzeczy i przekazywania ich przyszłym pokoleniom. Myślę, że rola laki w podtrzymywaniu tej tradycji i umożliwianiu jej przetrwania z pokolenia na pokolenie jest jednym z czynników, które czynią ją atrakcyjną.

Campbell：Od czasu trzęsienia ziemi, które nawiedziło Półwysep Noto w Nowy Rok 2024, wielokrotnie podróżowałem do Wajima, znanego również jako centrum wyrobów z laki Wajima-nuri. Miałem okazję porozmawiać z kilkoma rzemieślnikami i innymi członkami tamtejszej społeczności. To doświadczenie naprawdę uświadomiło mi, jak bardzo Japonia była podatna na klęski żywiołowe od starożytnych czasów. Jednocześnie posiada ona bogatą kulturę, która została zbudowana na założeniu, że klęski żywiołowe stanowią nieodłączną część życia. Moje doświadczenia po trzęsieniu ziemi naprawdę utwierdziły mnie w tej prawdzie.

Na przykład, jeśli jesteś rzemieślnikiem wytwarzającym wyroby z laki, możesz stworzyć swoje dzieła w dowolnym miejscu, pod warunkiem, że posiadasz konopie i bambus do wykonania konstrukcji, a także samą lakę, który posłuży jako powłoka. Na Półwyspie Noto wielu rzemieślników, których warsztaty zostały zniszczone, kontynuowało pracę, wytwarzając wyroby z laki kanshitsu po trzęsieniu ziemi. Rozmowy z nimi uświadomiły mi, że wyroby z laki są formą sztuki, która naprawdę potrafi dostosować się do ciągle zmieniających się warunków społecznych.

Podobnie jak w przypadku techniki kintsugi, która ma na celu naprawę stłuczonej ceramiki za pomocą laki i złota. To kolejny przykład na to, że że wyroby z laki są zrównoważoną, wielowymiarową formą sztuki, którą można poddać recyklingowi i w ten sposób ją odnowić.

Tamura：Sam mieszkam w prefekturze Ishikawa i moja okolica również ucierpiała w wyniku trzęsienia ziemi. Przez ostatni rok obserwowałem najróżniejsze prace mające na celu naprawę i renowację rzeczy w ramach różnych dziedzin życia. Obserwując ten proces, uświadomiłem sobie, że powtarza się on wielokrotnie od stuleci. Nie tylko w regionie Hokuriku, w którym teraz się znajdujemy, ale w całym kraju. Wyroby z laki to forma sztuki, która przetrwała tak długo, przechodząc przez powtarzający się cykl zniszczenia i odrodzenia.

Jak tradycyjne rzemiosło wyraża charakterystyczne japońskie wartości

―― Panie Tamura, od ponad 50 lat jest Pan rzemieślnikiem zajmującym się wyrobami z laki i nadal tworzy Pan dzieła. Kiedy zwrócono się do Pana z prośbą o pomoc przy stworzeniu zegarka Seiko Presage, domyślam się, że był Pan zaskoczony pomysłem wykorzystania laki w zegarku.

Tamura：Na początku nie wiedziałem, że coś takiego jest w ogóle możliwe! Jednak uważałem, że to wspaniały pomysł. Kiedy jednak nadszedł czas wykonania tego produktu, miałem naprawdę duże trudności z niektórymi częściami, ponieważ konieczne było zachowanie precyzji do jednej setnej milimetra.

Zasadniczo te dwa rzemiosła zupełnie się od siebie różnią. Podczas produkcji zegarka mechanicznego odchylenia i błędy należy sprawdzać w jednostkach mniejszych niż mikrometry. W przypadku wyrobów z laki każdy egzemplarz jest niepowtarzalny, a yuragi (fluktuacja) jest uważana za istotny element nadający mu charakter i głębię. Ważnym celem projektu zegarka było celowe nadanie mu charakterystycznego charakteru yuragi, charakterystycznego dla wyrobów lakierowanych. Mimo wszystko znalezienie odpowiedniego balansu i stworzenie produktu, który nie będzie kolidował z precyzją i funkcjonalnością zegarka, stanowiło wyzwanie.

Campbell：Wiem, że w pracę nad zegarkami Seiko Presage zaangażowane są zespoły rzemieślników, a ich produkcja stanowi żmudny proces. Trzeba nałożyć lakier, wypolerować go, nałożyć kolejną warstwę i powtarzać ten proces w kółko. Myślę, że te zegarki rzeczywiście stanowią niezwykłe osiągnięcie, które było możliwe dzięki zastosowaniu odpowiednich technik i ciężkiej pracy wysoko wykwalifikowanych rzemieślników. W tym zegarku laka nakładana jest bezpośrednio na metalową tarczę. Chyba nigdy wcześniej nie słyszałem o nakładaniu laki na metal.

Tamura：Ze względu na naturę metali laka nie wnika dobrze w ich powierzchnię, więc jeśli pozostawisz lakę do naturalnego wyschnięcia, będzie ona podatna na łuszczenie się. Mimo wszystko nakładanie laki na metal nie jest niczym niezwykłym. Od wieków stosuje się ją do zabezpieczania kabuto (hełmów samurajskich) i czajników, aby zapobiec ich rdzewieniu.

Podczas pracy z metalem stosujemy technikę yakitsuke, polegającą na utwardzaniu laki w wysokiej temperaturze. Żywicę sumaka lakowego należy przefiltrować, aby uzyskać czystą lakę ki-urushi, a następnie nakłada się ją na metal. Należy poddać lakę obróbce cieplnej w wysokiej temperaturze, a następnie oszlifować ją węglem polerskim. Następnie nakłada się warstwę czarnej laki i ponownie się poleruje. Procedurę tę należy powtarzać. W przypadku zegarka proces nakładania warstwy spodniej i polerowania powtórzyliśmy około trzech razy, aby uzyskać tarczę o odpowiedniej grubości.

Campbell：Rozumiem. Bez wątpienia to zasługa żmudnej i ciężkiej pracy, dzięki której kompleksowa kolorystyka subtelnie zmienia się w zależności od kąta padania światła. To naprawdę intrygujące. Przeprowadziłem badania na temat tradycyjnych japońskich kolorów i ich nazw. Dla mnie jedną z charakterystycznych cech kolorów w tym kraju jest to, że nie ograniczają się one do jaskrawych barw, ale obejmują ciemniejsze, subtelniejsze odcienie z wytrawnym akcentem. Może Pan pomyśleć, że doszukuję się w tym zbyt wielu ukrytych treści, ale czasami wydaje mi się, że część tła tych złożonych odcieni oraz kultury, która je wytworzyła, ma związek z japońską duchowością.

Campbell：Na przykład w języku japońskim istnieje termin kuraku, który wyraża system wartości, zgodnie z którym normalne jest, że ludzkie życie zawiera w sobie zarówno cierpienie, jak i przyjemności. Tradycyjnie szczęście oraz nieszczęście postrzegano jako dwie rzeczy ściśle ze sobą powiązane i nierozłączne.

Z kolei w krajach anglojęzycznych nie ma słowa, które odnosiłoby się do obu tych koncepcji jednocześnie, dlatego mówimy raczej o „cierpieniu i przyjemności” lub „cierpieniu lub przyjemności”. To ciekawa różnica i czasami mam wrażenie, że można ją dostrzec w różnicach między kolorami w sztuce japońskiej i zachodniej.

Tamura：To ciekawe spostrzeżenie.

To jak śnieg. W tej części kraju intensywne opady śniegu zimą przynoszą ludziom ogromne szkody i trudności. Wszyscy mamy już dość odśnieżania każdej zimy. Jednak nie możemy nie czuć wdzięczności za zimowy śnieg, wiedząc, że to on przynosi obfitą i owocną wiosnę. Myślę, że ma Pan rację— koncepcja bólu i przyjemności, cierpienia i przyjemności jako nierozerwalnie ze sobą powiązanych jest głęboko zakorzeniona w japońskim systemie wartości i prawdopodobnie wywiera również odczuwalny wpływ na tradycyjną sztukę i rzemiosło.

Dbamy o to, aby tradycyjna ceramika lakierowana przetrwała w przyszłości

―― Wyroby z laki Urushi to sztuka, która od stuleci zajmuje szczególne miejsce w życiu ludzi. Co Pana zdaniem jest potrzebne, aby mieć pewność, że ta kultura zostanie przekazana przyszłym pokoleniom?

Tamura：Myślę, że odpowiedź nie jest zaskakująca, ponieważ jest to problem, z którym zmaga się wiele tradycyjnych sztuk i rzemiosł w Japonii: starzenie się osób zajmujących się tymi sztukami i niedobór chętnych przedstawicieli kolejnego pokolenia lub zdolnych do przejęcia tych rzemiosł.

Co więcej, technologia w ostatnich latach rozwija się w niesamowitym tempie. Myślę, że zanim zaczniemy zastanawiać się, czy część z tych rozwiązań można zastosować do wyrobów z laki, ważne jest, aby najpierw przyjrzeć się przykładom najnowocześniejszej technologii. Osobiście odkryłem, że poznawanie tematów spoza mojej dziedziny, na przykład dotyczących drukarek 3D czy sztucznej inteligencji, inspiruje mnie do podejmowania wyzwań i próbowania nowych rzeczy.

Myślę, że wprowadzenie powiewu świeżości do tradycyjnej sztuki i rzemiosła może poszerzyć zakres i horyzonty tradycji oraz sprawić, że staną się one bardziej istotne. Pomysł wykorzystania laki w zegarku o wysokiej precyzji jest tego dobrym przykładem i z pewnością pomoże zainteresować większą liczbę osób tradycyjnymi wyrobami z laki.

Campbell：Czasami ludzie zaczynają bardziej dbać o tradycję i próbują odizolować się od zewnętrznych wpływów. Aby nie stało się to powodem wykluczenia, myślę, że umiejętne łączenie nowych idei i różnych kultur oraz wkomponowywanie ich w tradycję może przynieść sztuce nowy szlif i wyrafinowanie. Jednocześnie zawsze, gdy próbujesz stworzyć coś nowego, na pewno pojawią się przeszkody i bariery. Wyobrażam sobie, że pokonanie tego problemu musi być trudne dla rzemieślników.

Tamura：To prawda, ale moim zdaniem kultura japońska rozwinęła się poprzez włączanie elementów kultur obecnych na tym kontynencie. I w tym sensie to naturalne, że w nadchodzących latach również będziemy musieli przyswoić sobie różne elementy. Ponadto współpraca z ludźmi z innej dziedziny może być świetną zabawą — tak było np. podczas współpracy z ekipą Seiko przy tworzeniu tego zegarka.

Campbell：To wspaniały sposób myślenia. I myślę, że to wpisuje się w wartości kuraku, o których wspominałem wcześniej. Nawet coś, co na pierwszy rzut oka może wydawać się trudne, może przynieść pozytywne rezultaty, których wcześniej się nie spodziewano. Myślę, że ludzie tacy jak Pan są tego świetnym przykładem. Oprócz kontynuowania działań na rzecz ochrony tradycyjnej sztuki nie obawia się Pan podejmować nowych wyzwań i pokazywać potencjału nowych form, które można tworzyć dzięki najnowocześniejszym technologiom. Jestem pewien, że zainspiruje to kolejne pokolenie i da mu poczucie innowacyjnych możliwości na przyszłość.

Mam nadzieję, że najnowsza odsłona kolekcji Seiko Presage dotrze do jak największej liczby osób i pomoże poszerzyć możliwości tradycyjnego rzemiosła. Dzięki zegarkowi użytkownicy mogą mieć go przy sobie, ciesząc się naturalnymi i złożonymi kolorami laki, gdziekolwiek się znajdują. Wyobrażam sobie, że siedzę na przykład w Shinkansenie, patrzę na odbijający się w tarczy krajobraz i cieszę się zmieniającym się wyglądem laki.

Refleksje dotyczące tej rozmowy

Ta rozmowa podkreśliła głębokie powiązania między cechami wyrobów z laki, które z biegiem czasu nabierają unikalnej faktury i charakteru, a eleganckim zegarkiem naręcznym, który symbolizuje cieszenie się czasem.

Nie chodzi tylko o samo posiadanie przedmiotu, ale o szczególny rodzaj przywiązania wynikający z doceniania piękna materiałów i wieloletniego użytkowania danego wyrobu. Te uczucia, a także chęć przekazania historii i idei zawartych w danym wyrobie, są wspólne zarówno tradycyjnemu rzemiosłu, jak i dumnej tradycji zegarmistrzostwa firmy Seiko. Firma Seiko będzie nadal pracowała nad przekształcaniem rzemiosła i kultury zegarmistrzostwa w ponadczasową sztukę, która przetrwa pokolenia.

Twórca: Sayaka Fujima
Zdjęcia: Naohiro Kobayashi
Redakcja: Huuuu inc.
Współpraca: Muzeum Sztuki Współczesnej XXI wieku, Kanazawa.